تاش تەرمەك ئويۇنى

ئادەتتە‹‹چاكۇم›› دەپ ئاتىلىدىغان بۇ ئويۇن ئۇيغۇر قىز ئۆسمۈرلىرىنىڭ ئەڭ ئامراق ئويۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ ئەتىياز، ياز ۋە كۈز كۈنلىرى پاكىز سەينالاردا ئوينىلىدۇ. بۇ ئويۇننى ئىككى قىز ئۆزئارا ئوينىسىمۇ ياكى قىزلار 4– 5 تىن بىر گۇرۇپپا بولۇپ ئوينىسىمۇ بولىدۇ.

بۇ ئويۇن سىلىقلانغان بەش تال ئۈچكە ياكى ئۈچكە چوڭلۇقىدىكى بەش تال تاش بىلەن ئوينىلىدۇ. تاشلارنىڭ باشقا تاشلاردىن چوڭراق، ئۆزگىچە ياكى بويالغان بىرى ئانا تاش، قالغان تۆتى بالا تاش قىلىنىدۇ. بۇ ئويۇندا ھەربىر باسقۇچنىڭ ئايرىم – ئايرىم قوشىقى بولىدۇ، ئويۇن قايسى باسقۇچقا كەلسە، شۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى ھەرىكەتكە ماسلاشتۇرۇپ ئېيتىلىدۇ.

بىرىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى قولىدا سىقىمداپ تۇتۇپ، ئانا تاشنى باش بارمىقى ۋە كۆرسەتكۈچ بارمىقىدا قىسىپ تۇرۇپ يۇقىرىغا ئېيتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ– دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ؛ ئاندىن ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، بالا تاشتىن بىرنى يەردىن چىمدىپ ئېلىپلا، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. 2–، 3–، 4– بالا تاشلارمۇ ئاشۇ ئۇسۇلدا يەردىن بىر– بىرلەپ ئېلىنىدۇ. بۇ ۋاقىتتىكى شەرت شۇكى، ھەربىر بالا تاشنى يەردىن ئالغۇچە باشقا بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم، ئەگەر قولى تاشقا تېگىپ مىدىرلاپ كەتسە، ئويناۋاتقان بالا يېڭىلگەن بولىدۇ–دە، ئويناش نۆۋىتى تۈگەيدۇ. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:

چاكۇم _

چاكۇم – چاماكۇم،

كىچىكى – كېلىنچىكى.
كۆمىكى – كۆمىچىكى،

بىلىكى – بىلەزۈكى.

ئىككىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى ئوڭ قولىدا سىقىمداپ تۇتۇپ، ئانا تاشنى باش بارمىقى ۋە كۆرسەتكۈچ بارمىقىنىڭ ياردىمى بىلەن يۇقىرىغا ئېيتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ ۋە ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ؛ ئاندىن ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېيتىپ، يەردىكى تۆت بالا تاشنى ئىككىدىن ئىككى قېتىم سىيرىپ ئالىدۇ، ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بىرىنچى قېتىم ئىككى تاشنى ئېلىۋاتقاندا قالغان بىر جۈپ تاش مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:

ئۆزۈم _

قاراپ تۇرغان كۆزۈم.

چوڭ ئۈزۈم،

چوڭ بولاي،
چوكان بولاي.
قوشمۇ قوش،

قوشادا قوش.

ئۈگرەدە ئاش،

باغرىمدا باش.

ئۈچىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى ئوڭ قولىدا سىقىمداپ تۇرۇپ، ئانا تاشنى باشتىكى ئۇسۇل بويىچە يۇقىرىغا ئېتىپ، قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋېلىپ، قايتا يۇقىرىغا ئېيتىپ، بىرىنچى قېتىمدا ئۈچ بالا تاشنى، ئىككىنچى قېتىمدا قالغان بىر بالا تاشنى سىيرىپ ئالىدۇ. ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ، ئۈچ بالا تاش يەردىن بىراقلا ئېلىنغاندا، قالغان بىر بالا تاش مىدىرلاپ كەتمەسلىكى لازىم. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:

قوشى _

قوش قۇلاقنىڭ گۆشى.

ئۈچ ئۆزۈم.

ئۈچنى مەن تۇغدۇرىمەن،

ئوسما ئېلىپ قويدۇرىمەن.

تۆتىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى ئوخشاشلا بەش تاشنى ئوڭ قولىدا تۇتۇپ، ئانا تاشنى ئالدىنقى باسقۇچتىكىدەك يۇقىرىغا ئاتىدۇ، كېيىن قالغان تۆت بالا تاشنى يەرگە چاچىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋېلىپ، يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، يەردىكى تۆت بالا تاشنى بىر قېتىمدا سىيرىپ ئېلىپلا، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بۇ باسقۇچنىڭ قوشىقى مۇنداق:

توكى – سوكى،

سېغىزغاننىڭ پوقى.
قوش توك – توك،

ھەم قوشى،

ھەم توك – توك،

مانا توك – توك،

بۆلەك ئويناشقا يوق.

بەشىنچى باسقۇچ: ئوينىغۇچى بەش تاشنى يەرگە چېچىپ، ئانا تاشنى ئايرىپ ئالىدۇ. ئاندىن سول قولىنىڭ ئالىقىنىنى يەرگە قويۇپ، بەش بارمىقىنى سەل يىغىپ، باش بارمىقى بىلەن كۆرسەتكۈچ بارمىقى ئارىلىقىدا ئەگمە بوشلۇق يەنى ‹‹ھويلا››نى ھاسىل قىلىدۇ، ئاندىن ئانا تاشنى ئايرىم– ئايرىم يۇقىرىغا ئېتىپ، بالا تاشلارنى بىر– بىرلەپ ‹‹ھويلا›› غاـ ئالىقان ئاستىغا ئىتتىرىپ كىرگۈزۈپ، ھەر قېتىمدا ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. بىر بالا تاش ئىتتىرىلگەندە قالغان بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتمەسلىكى كېرەك، ئەگەر مىدىرلاپ كەتسە ياكى ئىتتىرىلگەن بالا تاش ‹‹ھويلا›› غا كىرمىسە، يېڭىلگەن ھېسابلىنىپ شۇ قىزنىڭ ئويناش نۆۋىتى تۈگەيدۇ. بۇ باسقۇچتىكى قوشاق مۇنداق:

ھويلا،

بىر ھويلا.

ھويلا،

ئىككى ھويلا.

ھويلا،

ئۈچ ھويلا.

ھويلا،

تۆت ھويلا.

بۇ ھويلا يوغان ھويلا،

ئوتتۇرىسىدا ئەينۇلا.

……

ئوينىغۇچى تاشلارنىڭ ھەممىسىنى ‹‹ھويلا›› غا كىرگۈزۈپ بولغاندىن كېيىن، ئانا تاشنى يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، تۆت بالا تاشنى يەردىن بىر دودىلا سىيرىپ ئالىدۇ – دە، ئانا تاشنى يەرگە چۈشۈرمەي تۇتۇۋالىدۇ. ئەگەر قايسى باسقۇچتا ئانا تاش يەرگە چۈشۈپ كەتسە، باشقا بالا تاشلار مىدىرلاپ كەتسە ياكى بالا يەردىن سىيرىپ ئېلىنىۋاتقاندا بىرەر تال چۈشۈپ كەتسە، ئوينىغۇچىنىڭ نۆۋىتى شۇ يەردە توختاپ، باشقىلار ئوينايدۇ، ئىككىنچى قېتىم نۆۋەت كەلگەندە ئويۇن ئالدىنقى قېتىم توختاپ قالغان يەردىن باشلىنىدۇ.

ئالتىنچى باسقۇچ: يۇقىرىدىكى جەريانلار ئوڭۇشلۇق تاماملانغاندىن كېيىن، ئوينىغۇچى بەش تاشنى سىقىمداپ تۇتۇپ بىراقلا يۇقىرىغا ئېتىپ، يۇقىرىدىن چۈشۈۋاتقان بەش تاشنى قولىنىڭ كەينىدە توختىتىشقا تىرىشىدۇ، قولىنىڭ كەينىدە نەچچە تاش توختىسا، شۇ تاشنى قولىنىڭ دۈمبىسى بىلەن يەنە يۇقىرىغا ئېتىپ، ھەممىسىنى ئالىقىنى بىلەن تۇتۇۋېلىش كويىدا بولىدۇ، تاشنى قانچە كۆپ تۇتالىسا، شۇنچە كۆپ نومۇرغا ئېرىشىدۇ. كىم ئۇتۇقلۇق ئويناپ، نومۇرنى كۆپ ئالسا، شۇ ئۇتقان بولىدۇ.

بۇ ئويۇن قىزلارنى چېچەن، سەۋرچان، ئۈمىدۋار، تەرتىپلىك بولۇشقا يېتەكلەيدۇ، سۆز بىلەن ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا ۋە قوشاق توقۇشقا ئۆگىتىدۇ، كۆز، قول ۋە ئېغىز قاتارلىق ئەزالارنىڭ ماس ھەرىكەتلىرى ئارقىلىق ئۆسمۈرلەرنى چاققان، زېرەك قىلىپ يېتىلدۈرىدۇ.

مۇھەممەدجان ئابلىز بۆرەيار تەييارلىغان.

مۇھەررىرى:گۈلباھار ناس

مەنبە: شىنجاڭ ئاياللىرى ژۇرنىلى